حجاب دیدة نامحرمان زیادت باد!

از دکتر م.ج.یاحقی

این سنایی هم عجب اعجوبه ای است! می گویید: نه! بیایید با هم سری بزنیم به همین حدیقه که لابد دم دست همة شما هست. بعضی وقتها آدم از همین چیزهای دم دستی هم غفلت می کند. علتش شاید این باشد که به ما فقط بالابالانگری را آموخته اند وقتی خیلی هم بالانگر باشی جلو پایت را نمی بینی و آن وقت است که اگر چاله‎ای، چاهی یا دست کم دست اندازی جلو پایت باشد یکراست می افتی به چاله و از چاله در نیامده به چاه. و چیزی بدتر و شکننده تر از این نیست که با دو چشم باز در روز روشن بیفتی به چاله ؛ چاه البته پیشکش شما!

نمی گویم دور از جان شما، برای آن که می دانم از آن چیزی که می خواهم به آن توجه دهم، برای شما هم گزیری نیست؛ اما دست کم می توانم بگویم ناسلامتی به همین یک دو چیزی یا پدیده ای که دم دست هرکسی هست و به یکی همیشه و با دیگری فقط به ظاهر یک بار، اما آن هم به واقع همیشه مبتلاهستیم، توجه کنیم و آن هم نه به کلیت اندیشةوی در این مورد که به همین دو مضمونی که عجالتاً توجه مرا، تازه آن هم هنگام تصحیح که آدم حواسش ابداً به این چیزها نیست، جلب کرده نظری بیفکنیم (در پرانتز عرض کنم که چندسالی است با دوست سنایی شناسم دکتر زرقانی سرگرم تدارک تصحیح و شرح تازه ای از سنایی هستیم) ببینیم چه کار کرده است این شوریدة غزنه!

از «غم» آغاز کنیم که خانه زاد وجود آدمی است و راهبر به مرگ؛ که به قول بوشکور:

اگر غم را چو آتش دود بودی       جهان تاریک بودی جاودانه

درین گیتی سراسر گر بگردی            خردمندی نیابی شادمانه

و یا بنا به به این رباعی هلالی جغتایی:

در عالم بی وفا کسی خرم نیست         شادی و نشاط در بنی آدم نیست

آن کس که در این زمانه اورا غم نیست      یا آدم نیست یا درین عالم نیست

 وقتی شوریدة غزنه می گوید:

 زین جهان همه سراسرغم     دلم از دل گرفت وز جان هم!

تصور نمی کنم بتوان با کلمه چیزی فراتر از این بر زبان آورد و یا با اندیشه به چیزی ژرفتر از این دست یافت.

تصور کنید چگونه می توان از «دل» که منشاء همة عواطف است دل‎گیر بود ! چطور می توان از «جان» که همة احساسها جوشندگی خود را زا آن می گیرند دل‎ گرفته داشت! تأمل بیشتر را بگذارم بر عهدة خودتان.    

 به «مرگ» برسیم که آخر خط است، همة بارها آخر خط پیاده می شود، حتّی «بارِغم».

از این مصرع سنایی: «ای مرگ اگر نمرده ای دریابم!» آدم چیز دیگری احساس می کند و مرگ را جورِ دیگر می بیند، بی آن که لازم باشد به قول سهراب چشمانش را بشوید. با همین چشمان نَشُسته هم آن چیزی که اومی بیند دیده می شود. شما هم ببینید! این چه مرگی است که در مورد زنده بودنش شک می کنیم؟ این چه متناقض نمایی است که خودش را انکار می کند! مرگی که خود به مصداقِ«هرچیزی به ضدش شناخته می شود»، یا به تعبیر عربی اش«تُعرَفُ الاَشیاء بِاَضدادِها» موجب اثبات زندگی است؛ و با مرگ است که زندگی معنی پیدا می کند، چگونه می توان پنداشت که مرده است؟ هیچ فیلسوف و طبیعی و دهری و کافر و ملحد و ماتریالیستی را نمی شناسیم که در وجود مرگ تردیدی داشته باشد. در وجود روان و ماده و رستاخیز و پیامبر و حتی خدا شک کرده اند این ملاحده و زنادقه و مراکسه و لیاننه، اما درمورد مرگ، هرگز!

یک و نیم سده بعد از سنایی البته خداوندگار عشق و سرگشتگی و شورآفرینی حضرت مولانا در واپسین دم های کارزار زندگی هَل مِن ُمبارِزی جانانه طلبیده و فریاد کرده بود:

مرگ اگر مرد است آید پیش من    تا کشم خوش در کنارش تنگ تنگ!    

من ازو جانی برم بی رنگ و بو        او زمن دلقی ستاند رنگ رنگ!

اما به گمانم این لایة دیگری از مرگ ا ست و لزوماً فروتر از انکار آن!

از این گونه لایه ها در خود سنایی هم هست، جای دیگر در دیوان می گوید:

                           بی برگی اگر مرگ مالد گوشم  آزادی را به بندگی نفروشم

گرانیگاه این سخن جای دیگری است باید به آزادی و آزادگی اندیشید و وزن و جایگاه آن را در چشم و دل وی برسنجید. کشف این گوهر البته در گفتگوی شاعر با مرگ بیشتر و ژرفتر آشکار می شود.

در تأمّلات سنایی جادارد که تأمّل کنیم، فتأمَّل!